توضیح در مورد واژه فاخته
Persian name of FAKHTEH
نوشته: ابوالقاسم خالقی زاده
با توجه به اینکه برای استفاده از نام فاخته، مشکلاتی به وجود آمده بود، سعی شده است با جستجویی در منابع و اطلاعات و معنی واقعی این کلمه در فرهنگ فارسی پی برده شود تا بتوان تصمیم درستی برای به کاربردن آن برای نامگذاری پرندگان ایران گرفت. متن زیر حاصل این تلاش است.
در فرهنگ فارسی معین، فاخته: "کوکو، پرنده ای است خاکی رنگ شبیه کبوتر و کمی کوچک تر از آن که دور گردنش طوقی سیاه دارد". {آنچه از این توصیف بر می آید، ترکیب دو پرنده کوکو و یاکریم است.}
در جایی دیگر آمده است: فاخته (نام علمی : Cuculus canorus)، که کوکوی معمولی یا کوکوی اروپایی نیز نامیده می شد، پرنده ای از خانواده کوکو راسته کوکوسانان است که در اروپا، آسیا، و آفریقا زندگی و مهاجرت می کند. فاخته رنگ شبیه کبوتر و کمی کوچک تر از آن که دور گردنش طوقی سیاه دارد.http://www.aparat.com
همچنین به معنی دیگر فاخته توجه فرمایید:
فاخته، مرغی است خاکستری رنگ مطوق به طوق سیاه . آن را قلیل الالفت دانسته اند. بجهت آوازش آن را کوکو نیز گویند. اهل انطاکیه یمامه خوانند. (آنندراج ). قمری . کوکو. فانیز. (ناظم الاطباء). صلصل . (منتهی الارب ). هاکس گوید: از کبوتر کوچکتر و نشانها و علامتهای او با کبوتر تباین تام دارد. صدایش نرم و حزن انگیز است . چشمانش شیرین و خوش نگاه است . امانت و بیگناهی آن لایق تقدیم و هدیهٔ حضور خداوندش نموده است .
اما در اشعار بیشتر به بی مهری کوکو، صدای کوکو و در مواردی هم به طوق آن اشاره شده است:
با همه جلوهٔ طاوس وخرامیدن کبک عیبت آن است که بی مهرتر از فاخته ای . (سعدی: خواتیم).
فاخته مهری نباید در تو دل بستن که تو هر زمان جفت دگر خواهی و یار دیگری . (لامعی)
فاخته وقت سحرگاه کند مشغله ای گویی از یارک بدمهر است او را گله ای .
فاخته راست بکردار یکی لعبگر است درفکنده به گلو حلقهٔ مشکین رسنا. (منوچهری)
تافاخته مهری تو و طاوس کرشمه عشق تو چو باز است و دل من چو کبوتر. (امیر معزی)
آن قصر که بر چرخ همی زد
پهلو بر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم
که بر کُنگُره اش فاخته ای بنشسته و می گفت که : کوکوکوکو؟
(خیام)
باز مردان چو فاخته در کوی طوق
در گردنند و کوکوگوی
فاخته
غایب است گوید: کو تو اگر حاضری چه گویی ؟ هو!
(سنایی)
مرحبا ای فاخته بگشای لحن تا
گهر بر تو فشاند هفت صحن
چون
بود طوق وفا در گردنت زشت باشدبیوفایی کردنت . (عطار)
پس از جستجو در منابع، دریافتیم که فاخته یک واژه عام برای پرندگانی از قبیل کوکو، یاکریم، قمری و کبوتر است که گاهی اوقات توصیفهای ارائه شده برای یک گونه یا حتی گروه خاصی از پرندگان نیست بلکه ترکیبی از خصوصیات کوکو (آواز کوکو، رفتار جوجه آوری انگلی)، قمری (رنگ خاکی)، یاکریم (طوق سیاه)، رنگ خاکستری (کوکو و کبوتر) می باشد. در کتاب دکتر منصوری، برای صدای کبوتر کوهپایه و کبوتر خاوری، صدایی شبیه کو-کو آورده شده است. در یک جمع بندی خلاصه، فاخته بیشتر برای کوکو کاربرد دارد.
همچنین اخیرا آقای باوند سوادکوهی در مقاله با عنوان "افسانه فاخته (کوکی) در فرهنگ عامه" به مسایل ادبی در مورد پرنده فاخته (کوکو) پرداخته است. مجله فرهنگ، شماره 3: صص 93-106.
بنابر آنچه به دست آمده است، استفاده از نام فاخته برای کبوتر کوهپایه، کبوتر خاوری و یا کبوتر جنگلی نادرست محسوب می گردد.
-------------------
