کمیته ثبت پرندگان ایران Iran Bird Records Committee

تغییر نام سسک سینه راه راه به سسک سینه نواری

Persian name of Barred Warbler

 

به آگاهی می‌رساند که در مردادماه 1401، دربارۀ جایگزینی نام کنونی «سسک سینه‌راه‌راه» با نام «سسک نواری» (Barred Warbler) برای هماهنگی بیشتر بین نام‌های فارسی و انگلیسی نظرخواهی انجام شد و با توجه به رای نیاوردن اولویت نام «سسک نواری»، این نام تنها به عنوان نام دوم افزوده شد.

اکنون با در نظر گرفتن رواج نام پیشین، پیشنهاد شد تا برای تغییر آرام در نام فارسی این گونه، برای سازگاری ذهن کاربران بین دو نام پیشین و کنونی، با حفظ واژۀ اول (یعنی «سینه») در نام ترکیبی این گونه، نام فارسی این گونه از «سسک سینه‌راه‌راه» به «سسک سینه‌نواری» تبدیل شود.

نیاز به توضیح است که، درباره کاربرد دو واژۀ «راه‌راه» و «نوار» در نام‌های پرندگان، واژۀ «راه‌راه» معمولا برای واژه‌های انگلیسی Striated، Streaked، و Striolated به کار می‌رود و واژۀ «نوار» برای واژه‌های Banded و Barred به کار می‌رود که Band برای نوارهای پهن و Bar برای نوارهای نازک به کار می رود (حتی در کاربرد برای بخش‌های بدن پرندگان مانند نوار بالی = Wing bar).
همچنین برای واژه‌های انگلیسی Striped و Fasciated هر دو واژۀ «نوار» (در حالت مفرد) و واژۀ «راه‌راه» (در حالت جمع) به کار می‌روند. برای واژۀ Streaked نیز هم از واژۀ «رگه‌دار» (دقیق‌تر) و هم از واژۀ «راه‌راه» (عمومی‌تر) استفاده می شود.

 

بر این اساس، در یک تعریف ساده و کلی، راه‌راه برای خط‌ها و نوارهای عمودی و نوار برای  خط‌ها و نوارهای افقی و عرضی در بدن پرندگان استفاده می‌شود. دلیل اصلی گزینش نام پیشنهادی «سسک سینه‌نواری»، بر اساس توضیح بالا بوده است.

 

بدین ترتیب، پس از رای موافق اکثریت رای‌دهندگان در کمیته ثبت پرندگان،

ازین پس نام این گونه همراه با تغییر نام سردۀ آن به شکل زیر نوشته خواهد شد:

 

سسک سینه‌نواری (سینه‌راه‌راه)

Barred Warbler

Curruca nisoria

*****

گزینش نام فارسی توکای طلایی

Persian name of White’s Thrush

 

به تازگی، گونه جدیدی از توکاها از طبس ثبت و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

White’s Thrush

Zoothera aurea

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

نام انگلیسی این گونه برای یادبود دانشمند طبیعت‌شناس انگلیسی گیلبرت وایت، نام‌گذاری شده است. برای گزینش نام فارسی این گونه، ابتدا نام‌های توکای سفید برای هماهنگی نام انگلیسی و معنی آن به فارسی در نظر گرفته شد. سپس این گزینه به توکای شکم‌سفید تغییر کرد.

واژۀ لاتین aurea در نام علمی این گونه به معنی طلایی است. در عین حال، نام انگلیسی دوم برای این گونه

Golden Thrush

است. بنابر این، گزینۀ دوم پیشنهادی، نام «توکای طلایی» بود. البته نام طلایی در زبان‌هایی مانند آلمانی و سوئدی به عنوان اصلی رایج است.

همچنین، نام ترکیبی توکای سفیدوطلایی (مانند شیوه رایج کاربرد رنگ‌ها در نام‌گذاری انگلیسی پرندگان) نیز برای بیان دقیق دو رنگ زیرتنه سفید و روتنه طلایی، به عنوان گزینه سوم در نظر گرفته شد.

افزون بر اینها، نام «توکای وایت» به عنوان نام آوانگاری‌شدۀ نام دانشمند در نام انگلیسی این گونه به عنوان گزینه پیشنهادی چهارم در نظر گرفته شد.

 

در میان، چهار گزینه یادشده، گزینه «توکای طلایی» دارای تعداد رای بیشتری بود.

 

نیاز به یادآوری است که در گذشته «توکای شکم‌سفید» در همین سرده، خود گبه عنوان ونه مستقل دیگری شناخته می‌شد که اکنون به دو گونه زیر تقسیم شده است:

Makira Thrush,  Zoothera margaretae

Guadalcanal Thrush, Zoothera turipavae

بنابر این، کاربرد نام «توکای شکم‌سفید» ضمن داشتن رای کمتر، از لحاظ نامگذاری نیز دارای کمی اشکال بود.

 

بر این اساس، نام پیشنهادی توکای طلایی با رای اکثریت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

-----

گزینش نام فارسی عمومی گلوبادکنک

Persian name of Frigatebird

 

به تازگی، گونه جدیدی از پرندگان در برای نخستین بار از ایران ثبت و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

Lesser Frigatebird

Fregata ariel

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

گروه Frigatebirds دارای پنج گونه است که همۀ آنها دارای کیسه گلویی رنگی  هستند که در نرها به طور مشخص و قرمزرنگ دیده می‌شود و گلو و بخشی از سینه را می‌پوشاند. آنها در زمان رقابت‌های تولیدمثلی این کیسه گلویی را باد کرده و برای جلب ماده‌ها به نمایش جنسی می‌پردازند. به همین دلیل، می‌توان از دو نام «سینه‌بادکنک» یا «گلوبادکنک» استفاده کرد.

همچنین اگر بخواهیم نام انگلیسی این گروه را ترجمه کنیم، ترجمۀ Frigate به معنی «ناوچه» و ترجمۀ Frigatebird نامی مانند «ناوچه‌مرغ» خواهد بود.

با توجه به توضیح کوتاه بالا، سه نام زیر برای گزینش نام فارسی این گروه از پرندگان به نظرخواهی گذاشته شدند:

1. سینه‌بادکنک
2. گلوبادکنک
3. ناوچه‌مرغ

بر این اساس، نام پیشنهادی گلوبادکنک با موافقت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

 

-----

 

یادداشتی دربارۀ نام فارسی ابیا

Persian name of Woodcock

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «ابیا» است.

این نام، از ریشۀ یک نام طبری (مازندرانی) است که در بهشهر به همین شکل آوایی «ابیا» (Abiyâ) گفته می‌شود و در مناطق بابل و فریدونکنار با نام‌های «اَیا» (Ayâ) و «اَیّا» (Ayyâ) خوانده می‌شود.

 

نام ابیا، نخست در در کتاب جرویس رید، برای این پرنده به کار رفت. سپس این نام در کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354) و دیگر کتاب‌های پرنده‌شناسی ایران، به کار رفت که در نام انگلیسی آنها واژۀ Woodcock وجود دارد. ابیاها دارای پاهای کوتاه ولی نوکِ دراز هستند.

 

در جهان، هشت گونه ابیا وجود دارد که دو گونه مهم آن ابیای اوراسیایی (Scolopax rusticola) و ابیای آمریکایی (Scolopax minor) هستند. شش گونۀ دیگر بوم‌زاد جنوب شرق آسیا هستند. همچنین سنگوارۀ پنج گونۀ منقرض‌شده از ابیاها نیز در جهان یافت شده است.

 

در ایران، تنها یک گونه در میان گونه‌های پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده است:

 

ابیا (یا ابیای اوراسیایی) Eurasian Woodcock

 

*****

یادداشتی دربارۀ نام فارسی آبچلیک

Persian name of Sandpipers and coloured shanks

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «آبچلیک» است.

از دیدگاه ساخت واژگان، این نام فارسی، خود از واژۀ «آب» و «چلیک» ساخته شده است. این نام، یک نام طبری (مازندرانی) است که در بابُل به «اوچِلّیک» گفته می‌شود.

 

تا پیش چاپ کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354)، نام آبچلیک در منابع تخصصی دیده نمی‌شود. در کتاب جرویس رید، از نام یلوه برای این گروه از پرندگان ایران به کار رفته بود. پس از چاپ کتاب پرندگان ایران، این نام برای گروهی از پرندگان ایران به کار رفت که در نام انگلیسی آنها واژۀ Sandpiper و همچنین shank وجود دارد. آبچلیک‌ها معمولا دارای پاها و نوکِ دراز ولی دم کوتاه هستند.

 

نیاز به یادآوری است که فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این نام را به شکل «آب‌چلیک» نوشته است ولی در اغلب کتاب‌ها و مقاله‌های فارسی، این نام خاص معمولا به شکل چسبیده یعنی «آبچلیک» نوشته می‌شود.

 

نام فارسی آبچلیک در نام هشت گونه از پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده‌اند:

 

آبچلیک نوک‌سربالا Terek Sandpiper

آبچلیک آوازخوان Common Sandpiper

آبچلیک پاسرخ خالدار Spotted Redshank

آبچلیک پاسرخ معمولی Common Redshank

آبچلیک تالابی Marsh Sandpiper

آبچلیک پاسبز معمولی Common Greenshank

آبچلیک تک‌زی (سبز) Green Sandpiper

آبچلیک خالدار پاسبز Wood Sandpiper

 

----------

توضیحی دربارۀ نام فارسی گیلانشاه

Persian name of Godwits and Curlews

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «گیلانشاه» است.

از دیدگاه ساخت واژگان، این نام فارسی، خود از واژۀ «گیلان» و «شاه» ساخته شده است. در حقیقت، این نام‌واژۀ ترکیبی به معنی «شاهِ گیلان» است. همانند ساخت برخی واژه‌های ترکیبی، برای ایجاد یک واژۀ ترکیبی جای این دو واژه مضاف و مضاف الیه، عوض شده و به شکل یک واژۀ ترکیبی بدون کسره نوشته و خوانده می‌شود که مکث در خوانش این نام‌واژۀ خاص با نیم‌فاصله نشان داده می‌شود. 

 

نیاز به یادآوری است که این نام‌واژۀ خاص در استان گیلان برای گونه‌هایی مانند گیلانشاه دم‌سیاه (بال‌سفید) و گیلانشاه بزرگ، به کار می‌رود که همین شیوۀ معنایی برای نام فارسی پرندگان ایران نیز گسترش یافت.

 

از زمان چاپ کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354) نام گیلانشاه برای دو گروه از پرندگان ایران که در نام انگلیسی آنها از واژۀ Godwit یا Curlew به همراه Whimbrel استفاده شده بود، به کار می‌رود که دو سردۀ Limosa و Numenius را دربر می‌گیرد.

این نام عمومی، در کتاب‌ها و فهرست‌های پرندگان به همین شکل نوشته شده، برای گونه‌های جدید از پرندگان دو سردۀ یادشده نیز، به همین شکل رایج ادامه می‌یابد.

 

نام فارسی گیلانشاه در نام شش گونه از پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده‌اند:

 

گیلانشاه دم‌سیاه

Black-tailed Godwit

 

گیلانشاه حنایی

Bar-tailed Godwit

 

گیلانشاه ابروسفید

Whimbrel

 

گیلانشاه خال‌دار

Slender-biled Curlew

 

گیلانشاه بزرگ

Eurasian Curlew

 

گیلانشاه خاور دور

Far Eastern Curlew

 

*****

توضیحی دربارۀ نام سهره زرد سرسیاه و اراسیایی

Persian name of Eurasian Siskin

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی سهرۀ زرد،

با نام علمی Spinus spinus

و نام انگلیسی Eurasian Siskin

است.

 

 

نام فارسی این گونه در گذشته، «سهرۀ زرد» بود (اسکات و همکاران، 1354، فیروز، 1379)، اما از دهۀ 1370 خورشیدی، کم‌کم نام آن کامل‌تر شد و به شکل سهرۀ زرد سرسیاه جایگزین شد که در برخی منابع جدیدتر نیز به همین شکل به کار می‌رفت (Khaleghizadeh et al. 2017).

نیاز به یادآوری است که سهره زرد سرسیاه هم خود، نام یک گروه از سهره‌های سردۀ Spinus است تقریبا همگی گونه‌ای آن، رنگ تیره را در سرشان دارند.

در عین حال، یک گونه خاص از پرندگان، با نام سهره زرد سرسیاه وجود دارد که نام علمی آن Spinus notatus

است و سر و بخشی از گردنش دارای سیاهی بیشتری هست و حتی نام انگلیسی آن هم دقیقا

Black-headed siskin

است. بنابراین نام سهرۀ زرد سرسیاه بیش از هر گونه‌ای، برازندۀ این گونه است.

همین موضوع سب می‌شود که ناچار شویم از کاربرد نام سهرۀ زرد سرسیاه برای گونه سهره زرد کشورمان پرهیز کنیم و به جای آن نام سهرۀ زرد ارواسیایی که با نام انگلیسی آن نیز هماهنگ است، را به کار ببریم.

بر این اساس، نام فارسی ویرایش‌شدۀ و کنونی این گونه به شکل زیر نوشته می‌شود.

 

سهرۀ زرد اوراسیایی

Eurasian Siskin

Spinus spinus

 

----------

توضیحی دربارۀ شیوۀ نوشتن نام غول حواصیل

Persian name of Goliath Heron

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی غول حواصیل،

با نام علمی Aredea goliath

و نام انگلیسی Goliath Heron

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، امروزه به شکل «غول حواصیل» به کار می‌رفت.

 

نام فارسی این گونه در گذشته، «حواصیل بزرگ» بود (جرویس رید، 1332، اسکات و همکاران، 1354، فیروز، 1379)، اما از دهۀ 1370 خورشیدی، کم‌کم نام غول حواصیل برای این گونه به کار رفت و امروزه، به نام فارسی رایج این گونه تبدیل شده است.

نیاز به یادآوری است که اگر بخواهیم نام انگلیسی این گونه را به فارسی ترجمه کنیم، نام آن به صورت عبارت ترکیبی مضاف و مضاف الیه و با خواندن کسره در پایان نام حواصیل، به شکل «حواصیلِ غول» خواهد بود. حال با توجه به جابه‌جایی دو واژۀ حواصیل و غول، نام ترکیبی «غول‌حواصیل» تبدیل به یک واژۀ ترکیبی و بدون کسره می‌شود.

همچنین نیاز است بدانیم که واژۀ انگلیسی Goliath در منابع فارسی و عربی با نام شناخته‌شدۀ «جالوت» ترجمه می‌شود. پس نام دیگر این گونه، «حواصیلِ جالوت» است.

بر این اساس، نام فارسی رایج و ترکیبی این گونه

به شکل نیم‌فاصله نوشته می‌شود. همچنین با توجه به پیشنهاد کاربرد نام «وِکا» به عنوان جایگزین نام حواصیل نام فارسی این گونه به شکل زیر نوشته می‌شود.

 

غول‌حواصیل (غول‌وکا)

Goliath Heron

Ardea goliath

 

----------

گزینش نام فارسی زردپره رخ سیاه

Persian name of Black-faced Bunting

 

به تازگی، گونه جدیدی از زردپره‌ها که در بندر عسلویه ثبت شد، به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

Black-faced Bunting

Emberiza spodocephala

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

نام انگلیسی این گونه به معنی رخ، صورت یا چهره سیاه‌رنگ است.

همچنین نام علمی این گونه به معنی سر خاکستری (spodos به معنی خاکستر) است.

همچنین واژه رخ، واژۀ کاملا فارسی و کوتاه و همچنین رایج است.

نیاز به یادآوری است که نام فارسی این گونه یعنی «رخ‌سیاه»، با نام فارسی گونه دیگر یعنی زردپره رخ‌زرد، نیز هماهنگ و شباهت لفظی و قرینه معنایی دارد.

 

بر این اساس، گونه و نام پیشنهادی زردپره رخ‌سیاه با موافقت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

 

-----

تکمیل نام فارسی گاوچرانک

Persian name of Western Cattle Egret

 

همان طور که می‌دانید در گذشته یک گونه با نام «گاوچرانک» داشتیم که از حدود دو دهۀ پیش و پس از تقسیم آن به دو گونه، نام انگلیسی گونۀ پیشین به شکل زیر کامل شد:

Western Cattle Egret

اما در زبان فارسی، بر اساس شیوه رایج گذشته، همچنان از نام سادۀ «گاوچرانک» استفاده می‌شد. همچنین در چند سال گذشته، چندین رکورد موثق از گونه «گاوچرانک آسیایی» ثبت شد و برای تکمیل نام فارسی گونه پیشین نیز از واژۀ «معمولی» استفاده شد:

*"گاوچرانک معمولی"*

(مبصر، 1395 و خالقی‌زاده و همکاران، 1396).

حال با توجه به سیاست هماهنگی نام‌های فارسی و انگلیسی و نیز با توجه به راهبرد حفاظتی برای کاهش نام "معمولی" در گونه‌های پرندگان، نیاز است تا نام فارسی این گونه به شکل مناسبی تکمیل شود.

برای تکمیل نام فارسی و رسمی این گونه، به نظر می‌رسد که همانند نام «سنقر تالابی غربی»، برای هماهنگی و کاهش تعارض بین نام‌های فارسی و انگلیسی گونه‌ها، از واژۀ "غربی" استفاده شود و نام آن را به شکل زیر تکمیل کنیم.

 

گاوچرانک غربی (معمولی)

Western Cattle Egret

Bubulcus ibis

 

*****

اصلاح نام فارسی ماهیخورک سینه سفید

Persian name of White-throated Kingfisher

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، ماهی‌خورک سینه‌سفید با نام علمی

Halcyon smyrnensis

است که نام انگلیسی و رایج کنونی آن

White-throated Kingfisher  است.

 

همان‌طور که دیده می‌شود در هماهنگی کاربرد دو نام رایج کنونی در زبان فارسی و انگلیسی این گونه تعارض وجود دارد. نیاز به یادآوری است که نام فارسی ماهی‌خورک سینه‌سفید، ابتدا در کتاب جرویس رید (1337) پدیدار شد که نام انگلیسی آن

White-breasted Kingfisher

بود. سپس در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران، 1354) نام انگلیسی این گونه به

White-throated Kingfisher

تغییر یافت اما نام فارسی آن همچنان به شکل ماهی‌خورک سینه‌سفید حفظ شد.

پس از این زمان، نام فارسی این گونه همچنان به شکل سینه‌سفید حفظ شد، درحالی که نام انگلیسی رایج آن White-throated Kingfisher

بود، اما گاهی در برخی منابع خارجی مانند BirdLife یا Encyclopedia of Life

و برخی داخلی مانند کتاب پرندگان ایران (منصوری، 1379، 1393) و اطلس پرندگان ایران (کابلی و همکاران، 1395) نام انگلیسی

White-breasted Kingfisher به کار رفت.

نگاهی به ویژگی‌های ظاهری این گونه نشان می‌دهد که در این گونه لکه سفید سراسر گلو را دربر گرفته است و این لکۀ سفید به سمت پایین سینه ادامه پیدا می‌کند. در عین حال، این لکه سفید در افراد مختلف تا اندازه‌ای کمتر یا بیشتر می‌شود. بنابر این، هردو نام گلوسفید و سینه‌سفید چه در زبان فارسی و چه در زبان انگلیسی می‌تواند درست باشد.

به هر روی، در برخی موارد تعارض کنونی سبب ترجمۀ نام نارایج‌تر از زبان فارسی به انگلیسی می‌شود و برعکس، نام فارسی معادل، در زمان برگردان نام انگلیسی در منابع رسمی دیده نمی‌شود. به منظور هماهنگی بیشتر نام فارسی و انگلیسی این گونه، پیشنهاد شد که نام فارسی این گونه نیز با نام انگلیسی و رایج کنونی این گونه هماهنگ شود و در منابع رسمی پرندگان، نام فارسی «ماهی‌خورک گلوسفید» اولویت پیدا کند. بنابر این، نام اصلاح شده این گونه به شکل زیر خواهد بود.

 

ماهی‌خورک گلوسفید (سینه‌سفید)

White-throated Kingfisher

Halcyon smyrnensis

 

--------------

تکمیل نام فارسی شهدخوار آسیایی

Persian name of Purple Sunbird

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی عمومی شهدخوار،

با نام علمی Cinnyris asiatica

و نام انگلیسی Purple Sunbird

است که در نام‌گذاری و منابع رسمی فارسی، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «شهدخوار» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که در جهان بیش از 130 گونه شهدخوار در 15 سرده با نام عمومی انگلیسی Sunbird وجود دارند.

(https://en.wikipedia.org/wiki/Sunbird)

 

بنابراین، برای گسترش معنایی واژۀ «شهدخوار» و تبدیل آن به یک نام عمومی و کاربرد آن برای گونه‌های مختلف از چندین سردۀ شهدخوار در جهان، بهتر است که نام گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند کامل شود. برای گزینش نام فارسی، دو گزینه مطرح شد: ترجمه نام انگلیسی و ترجمۀ نام علمی.

 

دربارۀ ترجمۀ نام انگلیسی، یادآور می‌شود که به دلیل گوناگونی رنگ در شهدخوارها، واژه‌های بنفش و ارغوانی در چندین گونه از شهدخوارها به کار رفته است.

(نکته شایان ذکر اینکه در زبان فارسی، واژۀ انگلیسی Violet به بنفش و واژۀ Purple به ارغوانی ترجمه می‌شود.)

 

کاربرد رنگ ارغوانی در نام شهدخوارها:

• Purple-rumped sunbird, Leptocoma zeylonica
• Purple-throated sunbird, Leptocoma sperata
• Purple-breasted sunbird, Nectarinia purpureiventris
• Purple-banded sunbird, Cinnyris bifasciatus
• Purple sunbird, Cinnyris asiaticus
• Purple-naped sunbird, Kurochkinegramma hypogrammicum

 

کاربرد رنگ بنفش در نام شهدخوارها:

• Western violet-backed sunbird, Anthreptes longuemarei
• Eastern violet-backed sunbird, Anthreptes orientalis
• Uluguru violet-backed sunbird, Anthreptes neglectus
• Violet-tailed sunbird, Anthreptes aurantius
• Violet-breasted sunbird, Cinnyris chalcomelas

 

در شیوۀ دوم، نام فارسی «شهدخوار آسیایی» در چند منبع اشاره شده است.

 

با توجه به نکته‌های یادشده در بالا، با توجه به ثابت بودن نام علمی گونه‌ها و با رای اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران، نام فارسی این گونه به شکل زیر تکمیل شد.

 

شهدخوار آسیایی

Purple Sunbird

Cinnyris asiatica

 

-------------

تکمیل نام فارسی دراج سیاه

Persian name of Black Francolin

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی عمومی دراج،

با نام علمی Francolinus francolinus

و نام انگلیسی Black Francolin

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «دراج» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که در جهان چندین سرده از درّاج‌ها با نام عمومی انگلیسی Francolin وجود دارند. همچنین سردۀ درّاج‌ها (Francolinus) سه گونۀ زیر را دربر می‌گیرد:

• دراج سیاه، Black Francolin Francolinus francolinus
• دراج رنگین، Painted Francolin Francolinus pictus
• دراج چینی، Chinese Francolin Francolinus pintadeanus

 

بنابراین، برای گسترش معنایی واژۀ «دُرّاج» و تبدیل آن به یک نام عمومی و کاربرد آن برای گونه‌های مختلف چندین سردۀ درّاج در جهان، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر کامل می‌شود.

 

دُرّاج سیاه

Black Francolin

Francolinus francolinus

 

---------------

 

تکمیل نام فارسی طاووسک سرخاکستری

Persian name of Grey-headed Swamphen

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، گونه‌ای با نام فارسی کنونی طاووسک،

نام علمی Porphyrio poliocephalus

و نام انگلیسی Grey-headed Swamphen

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «طاووسک» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که از حدود 25 سال گذشته (1998 میلادی)، گونۀ یکپارچۀ پیشین با نام انگلیسی Purple Swamphen و نام علمی Porphyrio porphyrio،

به شش گونه زیر تقسیم شده است:

• Western swamphen, Porphyrio porphyrio
• African Swamphen, Porphyrio madagascariensis
• Grey-headed Swamphen, Porphyrio poliocephalus
• Black-backed Swamphen, Porphyrio indicus
• Philippine Swamphen, Porphyrio pulverulentus
• Australasian Swamphen, Porphyrio melanotus

بنابراین، برای هماهنگی با فهرست‌های جهانی پرندگان و نیز هماهنگی با نام انگلیسی این گونه که بر اساس یکی از ویژگی‌های برجسته این گونه نام‌گذاری شده است،

ازین پس، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

طاووسک سرخاکستری

Grey-headed Swamphen

Porphyrio poliocephalus

 

-----

تکمیل نام فارسی سیاه‌خروس قفقازی

Persian name of Caucasian Black Grouse

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، سیاه‌خروسی با نام علمی Lyrurus mlokosiewiczi است که در نام‌گذاری رسمی فارسی تاکنون تنها با عنوان سادۀ «سیاه‌خروس» به کار می‌رفت. نام انگلیسی این گونه

Caucasian Grouse یا Caucasian Black Grouse است.

 

با توجه اینکه در جهان چندین گونه سیاه‌خروس وجود دارد، برای تعیین نام گونه و مقایسه آن با دیگر گونه‌های جهان، نیاز است تا نام فارسی گونه‌ای که در ایران پراکنش دارد کامل شود.

 

همچنین نیاز به یادآوری است که گونۀ دیگری از سیاه‌خروس‌ها به نام

Black Grouse Lyrurus tetrix

در شمال اوراسیا وجود دارد که از لحاظ نام‌گذاری فارسی، شباهت بسیار زیادی با نام فارسی کنونی این گونه از سیاه‌خروس دارد که در ایران زیست می‌کند.

 

بر این اساس، با توجه به رواج نسبی نام «سیاه‌خروس قفقازی» در برخی منابع فارسی و درست بودن این نام بر اساس پراکنش جغرافیایی گونۀ Lyrurus mlokosiewiczi، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر کامل شد.

 

سیاه‌خروس قفقازی

Caucasian Grouse

Lyrurus mlokosiewiczi

 

---------------

تکمیل نام فارسی هوبره آسیایی

Persian name of MacQueen’s Bustard

 

دربارۀ نام فارسی هوبره در ایران، نیاز به یادآوری است که در گذشته دورتر،

دو گونه هوبره آفریقایی (Chlamydotis undulata) و هوبره آسیایی (Chlamydotis macqueeni) یک گونه تلقی شده،

با نام کوتاه هوبره به کار می‌رفتند.

 

پس از تفکیک آن به دو گونه،

نام انگلیسی این دو گونه به شکل زیر کامل شد:

Houbara Bustard Chlamydotis undulata

Macqueen’s Bustard Chlamydotis macqueeni

 

برای گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند،

گاهی برخی از پرنده‌نگران عزیز کشورمان به‌ویژه کارمندان و محیط‌بانان سازمان حفاظت محیط زیست،

به پیروی از نام انگلیسی Asian Houbara  در چک‌لیست پرندگان مانند BirdLife وIUCN،

از نام فارسی هوبره آسیایی بهره‌گیری می‌کردند که البته اکنون نام انگلیسی و رایج آن بیشتر با عنوان Macqueen’s Bustard به کار می‌رود.

 

به منظور تکمیل نام فارسی این گونه و معرفی بهتر جایگاه و پراکنش جغرافیایی این گونه و نسبت آن با گونه‌های دیگر هوبره در جهان، بهتر بود که نام فارسی این گونه نیز به شکل کامل‌تری نوشته شود. بر این اساس، با توجه به رواج نام «هوبرۀ آسیایی» در برخی منابع فارسی و درست بودن این نام بر اساس پراکنش جغرافیایی این گونه، نام فارسی این گونه به شکل زیر کامل شد.

 

هوبرۀ آسیایی

MacQueen’s Bustard

Chlamydotis macqueeni

 

*****

توضیح چسبیده بودن نام چکچک

Persian name of Wheatear

 

یکی از نام‌های رایج از پرندگان ایران، "چکچک" است. گاهی فارسی‌زبانان کاربرد برای شیوه نوشتن درست این نام دچار سردرگمی می‌شوند که آیا این را به شکل چسبیده (چکچک) بنویسند یا با نیم‌فاصله (چک‌چک).

 

نخست باید یادآور شد که بر اساس دستور زبان فارسی، واژه‌هایی که دو بخش تکراری داشته باشند، با نیم‌فاصله در کنار هم آورده می‌شوند. در این مورد خاص، باید یادآور شد که در زبان فارسی، "چِک‌چِک" با نیم‌فاصله یک واژه با تلفظ کسره برای باران به کار می‌رود و یا به معنی قطره‌قطره است، اما "چکچک" یک نام خاص، به شکل به‌هم چسبیده و با تلفظ فتحه است.

 

همچنین در منابع گوناگون پرندگان ایران، نام "چکچک" تاکنون به شکل به‌هم چسبیده به کاررفته است (اسکات و همکاران 1354، ادهمی، 1384، اسکات و ادهمی، 2006، منصوری، 1379، 1387، 1393، کابلی و همکاران 1395، مبصر 1395).

 

بنابر این، شکل درست و رایج این نام، به شکل به‌هم‌چسبیده یعنی "چکچک" است.

منابع

ادهمی، علی (1384). دانشنامه پرندگان، کلیات و اقلیم‌شناسی. بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 201 ص.

 

اسکات، درک، علی ادهمی میرحسینی و حسین مروج همدانی (1354). پرندگان ایران. سازمان حفاظت محیط زیست، 404 ص.

 

کابلی، محمد، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی و کیس رزلار (1395). اطلس پرندگان ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، 620 ص.

 

مبصر، فرید (1395). راهنمای میدانی پرندگان ایران. انتشار شخصی، 255 ص.

 

منصوری، جمشید (1379). راهنمای صحرایی پرندگان ایران. نشر ذهن‌آویز، 500 ص.

 

منصوری، جمشید (1387). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 513 ص.

 

منصوری، جمشید (1392). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 517 ص.

 

Scott D.A. & Adhami A. 2006. An updated checklist of the birds of Iran. Podoces 1(1/2): 1–16.

*****

ویرایش جزئی نام طرقه آبی آوازخوان

Persian name of Blue Whistling Thrush

 

یکی از گونه‌های ایران طرقۀ آبی آوازخوان با نام انگلیسی Blue Whistling Thrush است. این گونه از سردۀ Myophonus با نام انگلیسی Whistling Thrush است. بنابر این، نام عمومی این گروه "طرقۀ آوازخوان" و نام اختصاصی این گونه "آبی" (آبی‌رنگ) است.

 

بر این اساس، با توجه به ترتیب نام‌های عمومی و اختصاصی، با جایجایی جزئی دو واژۀ "آوازخوان" و "آبی" در نام فارسی این گونه، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران، نام ویرایش‌یافتۀ این گونه به شکل زیر خواهد بود:

 

طرقۀ آوازخوان آبی

Myophonus caeruleus

Blue Whistling Thrush

-----

افزودن نام دوم برای سسک سینه‌راه‌راه

Persian name of Barred Warbler

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران سسک سینه‌راه‌راه است. نام فارسی این گونه از گذشته، سینه‌راه‌راه بود، در حالی که نام انگلیسی این گونه Barred Warbler و به معنی نواردار یا نواری هست. از ویژگی‌های این گونه، داشتن نوارهای عرضی در زیرتنه است که تنها محدود به سینه آن نیست. بنابر این، در درجه نخست بهتر بود که واژۀ سینه از نام این گونه حذف شود. برای واژۀ Barred هم، ترجمۀ درست‌تر آن به شکل "نواری" یا "نواردار" است.

بر این اساس، پیشنهاد جایگزینی نام "سسک سینه‌راه‌راه" با نام کوتاه‌تر و درست‌تر "سسک نواری" مطرح شد تا ضمن کوتاه‌شدن نام این گونه، هماهنگی بهتر و دقیقتری با نام انگلیسی آن نیز انجام شود.

با توجه به رای‌گیری انجام‌شده در کمیته ثبت پرندگان ایران و پذیرفته نشدن اولویت نام "سسک نواری" به دلیل رواج زیاد نام پیشین، واژۀ "نواری" به عنوان نام دوم این گونه افزوده می‌شود و از ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد آمد:

 

سسک سینه‌راه‌راه (نواری)

Barred Warbler

Sylvia nisoria

 

*****

ویرایش نام سسک تالابی خاوری

Persian name of Blyth’s Reed Warbler

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، سسک تالابی خاوری با نام انگلیسی Blyth's Reed Warbler و نام علمی Acrocephalus dumetorum است. با توجه به اینکه در نام انگلیسی این گونه واژۀ Reed به کار رفته است، بهتر بود تا مانند دیگر گونه‌های مشابه، در نام فارسی این گونه، به جای "تالابی" از واژۀ "نیزار" استفاده می‌شد.

 

اما در آسیا گونه دیگری به نام Oriental Reed Warbler و نام علمی Acrocephalys orientalus وجود دارد که نام سسک نیزار خاوری برای این گونه مناسب‌تر بوده است. همین موضوع باعث می‌شد که تاکنون نتوانسته بودیم نام سسک تالابی خاوری را تغییر دهیم.

 

 

برای ویرایش نام سسک تالابی خاوری، ابتدا واژۀ تالابی با واژۀ نیزار جایگزین شد. برای جایگزینی نام گونه، بر اساس نام انگلیسی "سسک نیزار بلیث"، امکان جایگزینی داشت که به طور معمول نام دانشمندان در نامگذاری‌ها در اولویت نیست. همچنین در نام علمی گونه، واژۀ dumetorum از واژۀ لاتین dumetum به معنی thicket و توده درختی یا بیشه است.

بر این اساس، نام جایگزین بر اساس نام علمی، "سسک نیزار بیشه" یا "سسک نیزار درختی" بود که در آن، نام دو نوع زیستگاه پشت سرهم می‌آمدند و باهم چندان همخوانی نداشتند.

 

به هر روی، برای رفع این تعارض نام، برای Blyth’s Reed Warbler همان نام پیشین خاوری نگه داشته شد و برای گونه Oriental Reed Warbler، با توجه به گسترۀ پراکنش آن در جهان، نام "سسک نیزار خاور دور" پیشنهاد شده است.

 

بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان، به جای "سسک تالابی خاوری"، به شکل زیر از نام "سسک نیزار خاوری" استفاده خواهد شد.

 

سسک نیزار (تالابی) خاوری

Blyth’s Reed Warbler

Acrocephalus dumetorum

 

*****

 

افزودن نام دوم "دشتی" برای عقاب صحرایی

Persian name of Steppe Eagle

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، "عقاب صحرایی" است.

نگاهی به پیشینۀ رده‌بندی این گونه نشان می‌دهد که در گذشته دورتر، این گونه همراه با "عقاب خاکی" با هم در یک گونه ادغام شده بودند. نام فارسی گونه ادغام‌شده پیشین "عقاب دشتی" با نام انگلیسی Tawny Eagle و با نام علمی Aquila rapax بود.

 

آنچه که مشخص است، نام "عقاب دشتی"، نوع زیستگاه مورد پسند آن گونه ادغام‌شده، از معیارهای مهم انتخاب این واژه بوده بود.

 

نگاهی به تصویر نشان‌داده‌شده در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران، 1354- ص 86) نیز بیانگر این است که نام پیشین "عقاب دشتی" بیشتر برای ریخت "عقاب صحرایی" کنونی کاربرد داشته است.

 

همچنین، نگاهی به تعداد و مقایسه رکوردهای ثبت‌شده در ایران در دهه 1970 میلادی نشان می‌دهد که برای گونه "عقاب صحرایی" کنونی 77 رکورد و برای گونه "عقاب خاکی" کنونی تنها 6 رکورد وجود داشت.

 

به علاوه، در کتاب پرندگان دیرین‌شمالگان- جلد دوم: ناگنجشک‌سان (واروی، 1965- ص 185)، گونه Aquila rapax دارای یک گروه زیرگونه‌ای به نام nipalensis (دربردارندۀ دو زیرگونۀ A. r. orientalis و A. r. nipalensis) بود که نام انگلیسی Steppe Eagle برای این گروه زیرگونه‌ای به کار رفته بود.

 

افزودن بر این، از چند دهۀ گذشته، واژۀ "دشتی" معادل Steppe به کار می‌رفت که در نام گونه‌های زیر دیده می‌شود.

"سنگ‌چشم خاکستری دشتی" Steppe Grey Shrike

"گربۀ دشتی" Steppe Cat

 

 

بر اساس توضیح‌های بالا و برای پیوند بهتر میان نام‌های جدید و پیشین و نیز بر اساس رواج نام‌ها، نام پیشین "دشتی" به عنوان نام دوم "عقاب صحرایی" در نظر گرفته شد و در فهرست‌های پرندگان ایران، به شکل زیر افزوده می‌شود:

 

"عقاب صحرایی (دشتی)"

Steppe Eagle

Aquila nipalensis

 

*****

جایگزینی نام سنقر تالابی معمولی

Replacing Persian name of Western Marsh Harrier

 

همان طور که می‌دانید در گذشته یک گونه با نام سنقر تالابی Marsh Harrier و با نام علمی Circus aeruginosus وجود داشت.

 

پس از تقسیم آن به دو گونه در دو دهه گذشته، و نیز ثبت رکورد موثق از گونه دیگر با نام "سنقر تالابی شرقی" با نام انگلیسی Eastern Marsh Harrier و نام علمی Circus spilonotus،

نام گونه پیشین انگلیسی به

Western Marsh Harrier

تغییر یافت اما در زبان فارسی، بر اساس شیوه رایج گذشته و نیز با توجه به فراوانی جمعیت این گونه، برای تکمیل نام فارسی آن از سال 1395 نام

*"سنقر تالابی معمولی"*

به کار رفته بود.

 

اکنون با توجه به سیاست کاهش کاربرد نام "معمولی" در گونه‌های پرندگان و نیز با توجه به اینکه متاسفانه خشک شدن تالاب‌های کشور روند شتابانی به خود گرفته است، چه بسا دیگر نتوان حتی واژۀ "معمولی" را به آسانی برای آن به کار برد.

 

بر این اساس، برای جایگزینی نام فارسی این گونه، واژۀ "معمولی" از نام فارسی آن حذف و همانند نام انگلیسی، واژۀ "غربی" پیشنهاد و با رای اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران تایید شد. بنابر این، ازین پس نام این گونه در فهرست‌های پرندگان به شکل زیر  خواهد بود:

 

*سنقر تالابی غربی*

Western Marsh Harrier

Circus aeruginosus

 

*****

ویرایش نام فارسی ماهی‌خورک کوچک

Persian name of Common Kingfisher

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، "ماهی‌خورک کوچک" با نام علمی Alcedo atthis و نام انگلیسی Common Kingfisher است. متاسفانه برای نام فارسی این گونه، با نام گونۀ دیگری از ماهی‌خورک‌های جهان با نام علمی Alcedo pusilla و نام انگلیسی Little Kingfisher و از همین سرده تعارض شدیدی وجود دارد. بر این اساس، برای بزرگوارانی که می‌خواهند با دید گسترده‌تر دربارۀ پرندگان جهان بررسی و مطالعه نمایند، نام فارسی کنونی ناکامل بوده، پاسخگوی نیاز آنها نخواهد بود.

 

با توجه به نکته‌های یادشده، بهتر است که نام فارسی ماهی‌خورک کوچک برای Alcedo pusilla به کار رود. برای گونه Alcedo atthis نیز، نام فارسی ماهی‌خورک معمولی با نام انگلیسی Common Kingfisher هماهنگی بیشتری خواهد داشت. نکته دیگر اینکه، برای نام انگلیسی گونه Alcedo atthis، همچنین نام Eurasian Kingfisher نیز دیده می‌شود اما رواج بسیار کمی دارد.

 

بنابر این، به دلیل هماهنگی نام‌های فارسی و انگلیسی و رای اکثریت اعضای کمیته ثبت پرندگان، ازین پس نام فارسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد آمد.

 

ماهی‌خورک معمولی (کوچک)

Common Kingfisher

Alcedo atthis

*****

افزودن نام دوم "باشه" برای قرقی

Persian name of Eurasian Sparrowhawk

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، "قرقی" است.

نگاهی به پیشینۀ فرهنگی و ادبی نشان می‌دهد که برای این گونه، نام "باشه" بیش از هر نام دیگری در منابع کهن فارسی به کار رفته بود. باید یادآور شد که نام "باشه"، خود از واژه پارسی باستان یعنی "باز" به دست آمده است (واژۀ "باز" معادل واژۀ انگلیسی “Hawk” دانسته می‌شود). در متون کهن برای طرلان از واژۀ "شهباز" استفاده می‌شد. همچنین، شهباز را باز اصلی و قرقی را باز کوچک می‌دانستند که واژه "بازَک" بعد تبدیل به باشَک، واشک و واشه نیز شد. واژه‌های باشک، باشه و واشه، واژه های پهلوی هستند. واژه­های باشک و واشک به زبان عربی نیز وارد و به باشق (کویت) و واشَق تبدیل شدند که نشان از کهن بودن و ریشه‌دار بودن این واژه در زبان فارسی دارد. در زیر، به بررسی پیشینه فرهنگی و ادبی این نام در زبان فارسی می‌پردازد.

 

 

نام باشه در فرهنگ‌های فارسی

 

نام باشه در سه فرهنگ فارسی معروف به شرح زیر تعریف شده است:

 

باشه در فرهنگ فارسی معین

(ش ِ) ( اِ.) یکی از پرندگان شکاری کوچکتر از باز، با چشمانی زرد رنگ، که رنگ پشتش خاکستری تیره و شکمش سفید با لکه‌های حنایی است. قرقی ، قوش.

 در فرهنگ معین نیز، برای واژه "واشه" ضمن اشاره به "باشه"، آن را "پرنده‌ای شکاری کوچکتر از باز" دانسته است.

 

باشه در فرهنگ فارسی عمید

(اسم) ‹واشه› (زیست‌شناسی) [قدیمی] bāše = قرقی

فرهنگ فارسی عمید نیز برای واژه "واشه" به واژه "باشه" اشاره کرده است.

 

باشه در فرهنگ دهخدا

باشه. [ ش َ / ش ِ ] (اِ)

جانوری است شکاری از جنس زردچشم و کوچکتر از باز {شهباز} باشد. (برهان ).

این کلمه همریشه ٔ باز است و در فارسی باش، باشه ، واشه ، و معرب آن باشق و در لهجه ٔ طبری واشه، درگیلکی واشک است. در لاتینی فالکو نیزوس گویند. (از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین).

باشه یا واشه در گیلکی واشک، ناگزیر در پهلوی هم واشک بوده که معرب آن واشق شده است. واژه ٔ باز و باشه که امروزه نام دو مرغ شکاری است، لفظاً هر دو بیک معنی است و باید از «وز» باشد به معنی پرنده، از مصدر وز که به معنی پریدن هم در اوستا آمده است. (از فرهنگ ایران باستان پورداود ج 1 ص 299 و 314).

 

مرغ معروف شکاری. مرغی است شکاری. (منتهی الارب).

باشق. (مهذب الاسماء).

واشه. (زمخشری).

طوط. عُنقُرَه . قرشامه. (منتهی الارب).

موش گیر. (یادداشت مؤلف).

در قاموس آمده که باشق معرب باشه است. (حاشیه ٔ المعرب جوالیقی ص 62).

قسمی از باز است که عربی آن باشق می‌باشد. (فرهنگ شعوری ج 1 ورق 192).

ابوعیاض. ابوسُرافَه. ابوالاخذ. (یادداشت مؤلف).

 

در فرهنگ دهخدا به نام واشه نیز اشاره شده و آن را "پرنده‌ای مانند باز لیکن از باز کوچکتر" دانسته است.

 

 

واژۀ باشه در شعرهای پارسی

 

اگر بازی اندرچغو کم نگر

و گر باشه‌ای سوی بطان مپر

(ابوشکور)

پس اندر دوان هفتصد بازدار
ابا باشه و چرغ و شاهین کار
(فردوسی)

شکار باز خرچال و کلنگ است
شکار باشه ونج است و کبوتر
(عنصری)

"گاه رهواری چو کبک و گاه جولان چون عقاب
گاه برجستن چو باشه گاه برگشتن چو باز"
(منوچهری)

"خرد است آنکه ترا بنده شدستند بدو
بزمین شیر و پلنگ و بهوا باشه و باز"
(ناصرخسرو)

"پیر در دست طفل گردداسیر
پشه گیرد چو باشه گردد پیر"
(سنائی)

"بسخا صید کند کف جوادش دل خلق
از سخا کس بجز او باشه و شاهین نکند."
(سوزنی)

"بلی خجل شود آن باشه‌ای که ناگاهان
به آشیانه ٔ او میهمان رسد طغرل"
(سوزنی)

"به دست عدل تو باشه پر عقاب برید
کبوتران را مقراض نوک منقارست"
(خاقانی)

"تا چه کند مرد خردمند آز
تا چه کند باشه ٔ چالاک باز"
(خاقانی)

"چو باشه دوخته چشمی به سوزن تقدیر
چو لاشه بسته گلویی بریسمان قضا"
(خاقانی)

"خواستم کز پی صیدی بپرم باشه مثال
صرصر حادثه نگذاشت که پر باز کنم"
(خاقانی)

 

"باشه گشته پشه‌ای از فر او
هر کجا سرسبزیی از پر او"
(عطار)

"هر کجا میزان عدل شاملت شاهین نمود
از سر گنجشک عاجز ظلم باشه باز کرد"
(ابن یمین)

"به تاج هدهدم از ره مبر که باز سفید
چو باشه درپی هر صید مختصر نرود"
(حافظ)

"چه اندیشه دارد ز باشه عقاب
سها چیست نزد بلند آفتاب"
(هاتفی (از شعوری و فرهنگ ضیاء))

"مجنبان لاشه در رزمی که دستانی کند رستم
مپران باشه در روزی که طوفانی کند صرصر"
(صاحب دیوان مازندرانی (از انجمن آرا))

 

"...همه حیوانات را از پشه تا باشه و از مگس تا کرکس و از مور تا مار، و نعت اوست این کلمه که ..." (کتاب النقض ص 526).
 

"از میامن عدل و اختطاف خطاف از ذباب ضعیف و تعرض پشه ٔ حقیر کوتاه گردد، و منقار باشه از تهدم عصفور و ضرر زهر از نیش زنبور منقطع ماند." (راحةالصدور راوندی).

 

"و باشه با بنجشک در یک منزل دمسازی می‌نمایند." (سندبادنامه ص 9).

"چون صعوه در چنگ باشه و پیل از نیش پشه خلاص و مناص میجست." (سندبادنامه ص 159).

"همچنین منقار باشه از تعرض عصفور و ضرر زهر از نیش زنبور منقطع ماند." (سندبادنامه ص 343).
 

 

نام قرقی در گویش‌های ایران

نام قرقی در میان گویش‌های زبان فارسی، بیشتر با نام "باشه" و "واشه" یا نام تغییرشکل‌یافتۀ این دو نام دیده می‌شود. همچنین گاهی، در گویش‌های زبان فارسی به نام گنجشک‌گیر نیز برخورد می‌کنیم. نام قرقی و گاهی قوش نیز، در برخی گویش‌ها دیده می‌شود که از ریشۀ زبان فارسی به شمار نمی‌رود.

در زیر، نام‌های مختلف قرقی در گویش‌های ایرانی نشان داده می‌شود.

 

در گناوه: باشه، باز

در کرمانجی: باشه، واشه، باشوو، باشُک، باشیق

در کردی ایلام: واشه

در شاهرود: واشه

در لرستان: باشو

در بختیاری: هاشو

در لکی هلیلان: وَش، جکه گَرَ

در بابل: جیکاگیر

در گلستان: واشه (برای قوش)

در کرمان: تیزو

در کرماجی خراسان: تِر

در آذری: قرقی، قیرقی، چالاغان

در ترکمنی: قرقه

در بهشهر: قرقی

در قم: قوش

در گویش جرقویی اصفهان: قوش‌خار

در کردی ملکشاهی: قوژ(قوش) مَلوچگَ بَر

---------

 

 

نیاز به یادآوری است که در کتاب بلانفورد (1876)، نام "باشه" به عنوان نام فارسی برای گونه "قرقی" (Accipiter nisus) معرفی شده بود. در حقیقت، نام "قرقی"، از زمان چاپ کتاب "بازنامۀ ناصری" در زبان فارسی رواج یافت و سپس با به کاررفتن در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران، 1354) گسترش یافت.

 

بر اساس توضیح‌های بالا و بر اساس رواج نام‌ها، نام ریشه‌دار "باشه" به عنوان نام دوم "قرقی" افزوده می‌شود و نام فارسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران، به شکل زیر تکمیل می‌شود:

 

"قرقی (باشه)"

Eurasian Sparrowhawk

Accipiter nisus

 

*****

تکمیل نام فارسی کشیم بزرگ

Changing Persian name of Great Crested Grebe

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، "کشیم بزرگ" با نام علمی Podiceps cristatus و نام انگلیسی Great Crested Grebe است.

متاسفانه نام فارسی کنونی کشیم بزرگ (Podiceps cristatus)، با نام گونۀ دیگری از کشیم‌ها با نام علمی Podiceps major و نام انگلیسی Great Grebe، بسیار شبیه هم هستند و امکان اشتباه زیادی وجود دارد. به همین دلیل، بین نام این دو گونه تعارض شدیدی وجود دارد. بر این اساس، برای پرنده‌نگرهایی که می‌خواهند با دید گسترده‌تر دربارۀ پرندگان جهان بررسی و مطالعه نمایند، نام فارسی کنونی ناکامل بوده، پاسخگوی نیاز آنها نخواهد بود.

بنابراین، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران، با تکمیل نام فارسی کنونی و افزودن واژۀ "کاکلی"، که در عین حال، در هماهنگی کامل با نام انگلیسی و هماهنگی بیشتر با نام علمی این گونه است، نام این گونه به شکل زیر خواهد بود.

 

کشیم کاکلی بزرگ

Podiceps cristatus

Great Crested Grebe

-----

ویرایش نام پیپت پادراز به پیپت بزرگ

Changing Persian name of Richard’s Pipit

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، پیپت پادراز با نام علمی  Anthus richardiو نام انگلیسی Richard’s Pipit است. نام این گونه در زبان فارسی اغلب پیپت پادراز بوده است. متاسفانه برای نام فارسی این گونه، با نام انگلیسی آن تعارض نام وجود دارد. نیاز است که بدانیم در جهان یک گونه دیگر از پیپتها با نام "پیپت پابلند" با نام انگلیسی Long-legged Pipit و نام علمی Anthus pallidiventris وجود دارد. بر این اساس، نام فارسی پیپت پادراز (Anthus richardi)، با نام گونه مشابه، تداخل و تشابه زیادی دارد.

با توجه به یکسانی کاربرد نام Richard در نام علمی و انگلیسی این گونه، ابتدا پیشنهاد جایگزینی با نام پیپت ریچارد شد. در منابع فارسی گذشته، دستِ‌کم در سه منبع، نام دیگر این گونه با نام پیپت ریشارد یا پیپت ریچارد آمده بود. در کتاب حیات وحش ایران (فیروز، 1379)، با عنوان پیپت ریشارد آمده بود و در مقاله چک لیست پرندگان اسکات و ادهمی هم پیپت ریشارد به عنوان نام دوم در پرانتز آمده بود. همچنین، در کتاب زیرگونه‌های پرندگان ایران، نام "پیپت ریچارد" به عنوان نام دوم در درون پرانتز آمده بود. بنابر این، ابتدا نام "پیپت ریچارد" به عنوان نام جایگزین پیشنهاد شد اما نسبت به کاربرد نام دانشمندان به عنوان فارسی گونه‌ها توافقی به دست نیامد.

نیاز به یادآوری است که در نام عربی این گونه، "کبیر" به کار رفته است که اشاره به جثه بزرگتر این گونه نسبت به دیگر گونه‌های پیپت‌ها دارد). طول این گونه، به حدود 20 سانتیمتر می‌رسد). بر پایه نظرسنجی اعضای کمیتۀ ثبت پرندگان ایران، نام پیشنهادی "پیپت بزرگ" برای این گونه پذیرفته شد.

بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران، با اولویت نام "بزرگ" بر "پادراز"، نام این گونه به شکل زیر خواهد بود.

 

پیپت بزرگ (پیپت پادراز)

Anthus richardi

Richard’s Pipit

-----

کاربرد واژه "بلند" و "دراز" در نام پرندگان

Translation of “Long” in nomenclature of birds

 

همان طور که می‌دانید در نام انگلیسی برخی از گونه‌های پرندگان، واژه Long به کار رفته است که در نام  فارسی آنها، گاهی واژه "دراز" و گاهی واژه "بلند" به کار می‌رود.

 

نیاز به یادآوری است که واژه "دراز" به نازک و کشیده بودن افقی اشاره دارد، در حالی‌که، واژه "بلند" به ویژگی ارتفاع و بلندی یک چیز که معمولا به صورت عمودی روی خود استوار است، اشاره دارد.

 

بررسی نام رسمی پرندگان نشان می‌دهد که واژه "دراز" معمولا برای نوک (مانند پاشلک نوک‌دراز) و دم (مانند اردک دم‌دراز و چرخ‌ریسک دم‌دراز) به کار می‌رود ولی واژه "بلند" معمولا برای پاها که بدن روی یک ویژگی عمودی استوار می‌شود به کار می‌رود مانند سارگپه پابلند.

واژۀ "دراز" در نام پرندگان جهان برای ناخن نیز به کار می‌رود.

همچنین برای پرندگانی دارای بال‌های باریک و دراز هستند، واژۀ دراز می‌تواند به کار رود مانند طوطی‌های بال‌دراز و مورچه‌گیرک بال‌دراز.

 

بنابر این، بهتر است که این موضوع در نام‌گذاری گونه‌های پرندگان مورد دقت قرار گیرد.

 

*****

 

جایگزینی نام زنبورخوار معمولی با زنبورخوار اروپایی

Persian name of European Bee-eater

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، European Bee-eater است. تاکنون برای نام فارسی این گونه نام "زنبورخوار معمولی" به کار می‌رفت.

نیاز به یادآوری است که در نام انگلیسی این گونه، واژه Common به کار نرفته است. همچنین از سال‌های گذشته تلاش شده است تا از کاربرد بسیار زیاد واژۀ معمولی در نام رسمی پرندگان که سبب پندار زیاد بودن جمعیت این گونه می‌شود و دارای ارزش منفی ضدحفاظتی است کاسته شود.

بنابر این، برای گزینش نام فارسی دیگر و برای هماهنگی با نام انگلیسی این گونه، واژه "معمولی" در نام رسمی این گونه با واژه "اروپایی" جایگزین می‌شود. بر این اساس، ازین پس نام این گونه به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

"زنبورخوار اروپایی (معمولی)"

European Bee-eater

Merops apiaster

 

*****

جایگزینی نام سبزقبای معمولی با سبزقبای اروپایی

Persian name of European Roller

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، European Roller است. تاکنون برای نام فارسی این گونه نام "سبزقبای معمولی" به کار می‌رفت.

نیاز به یادآوری است که در نام انگلیسی این گونه، واژه Common به کار نرفته است. همچنین از سال‌های گذشته تلاش شده است تا از کاربرد بسیار زیاد واژۀ معمولی در نام رسمی پرندگان که سبب پندار زیاد بودن جمعیت این گونه می‌شود و دارای ارزش منفی ضدحفاظتی است کاسته شود.

بنابر این، برای گزینش نام فارسی دیگر و برای هماهنگی با نام انگلیسی این گونه، واژه "معمولی" در نام رسمی این گونه با واژه "اروپایی" جایگزین می‌شود. بر این اساس، ازین پس نام این گونه به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

"سبزقبای اروپایی (معمولی)"

European Roller

Coracias garrulus

 

*****

جایگزینی نام شبگرد معمولی با شبگرد اروپایی

Persian name of European Nightjar

 

یکی از گونه های پرندگان ایران، European Nightjar است. تاکنون برای نام فارسی این گونه از نام "شبگرد معمولی" به کار می‌رفت.

نیاز به یادآوری است که در نام انگلیسی این گونه، واژه Common به کار نرفته است. همچنین از سال‌های گذشته تلاش شده است تا از کاربرد بسیار زیاد واژۀ معمولی در نام رسمی پرندگان که سبب پندار زیاد بودن جمعیت این گونه می‌شود و دارای ارزش ضدحفاظتی است کاسته شود.

بنابر این، برای گزینش نام فارسی دیگر و برای هماهنگی با نام انگلیسی این گونه، واژه "معمولی" در نام رسمی این گونه با واژه "اروپایی" جایگزین شد. بر این اساس، ازین پس نام این گونه به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

"شبگرد اروپایی (معمولی)"

European Turtle Dove

Streptopelia turtur

 

*****

جایگزینی نام قمری معمولی با قمری اروپایی

Persian name of European Turtle Dove

 

یکی از گونه های پرندگان ایران، European Turtle Dove است. تاکنون برای نام فارسی این گونه از نام "قمری معمولی" به کار می‌رفت.

نیاز به یادآوری است که در نام انگلیسی این گونه، واژه Common به کار نرفته است و نیز این گونه در فهرست سرخ آی.یو.سی.ان قرار دارد. همچنین از سال‌های گذشته تلاش شده است تا از کاربرد بسیار زیاد واژۀ معمولی در نام رسمی پرندگان که سبب پندار زیاد بودن جمعیت این گونه می‌شود و دارای ارزش ضدحفاظتی است کاسته شود.

بنابر این، برای گزینش نام فارسی دیگر و برای هماهنگی با نام انگلیسی این گونه، واژه "معمولی" در نام رسمی این گونه با واژه "اروپایی" جایگزین شد. بر این اساس، ازین پس نام این گونه به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

"قمری اروپایی (معمولی)"

European Turtle Dove

Streptopelia turtur

 

*****

ویرایش نام سهره ریز هندی

Persian name of Indian Silverbill

 

یکی از گونه‌های ایران سهره ریز هندی است. نام انگلیسی این گونه در گذشته‌های دورتر Indian Munia و نام علمی آن Lonchura malabarica بود.

در دو دهه گذشته، نام انگلیسی آن به Indian Silverbill و نام علمی آن نیز به Eudice malabarica تغییر یافت اما نام فارسی این گونه، تاکنون ویرایش نشده بود.

همچنین در سال‌های گذشته، در گروه فرهنگ پرندگان، دربارۀ نام فارسی برای نام‌واژۀ Silverbill گفتگو و واژۀ "نوک‌سیمین" برای این واژه انگلیسی پیشنهاد شده بود.

برای گزینش نهایی، نام مناسب برای نام‌واژۀ Silverbill، از بین دو نام‌واژۀ فارسی پیشنهادی "نوک‌سیمین" و "سیمین‌نوک"، نام‌واژۀ دوم به دلیل دارابودن ساختار واژۀ ترکیبی وارونه در نام‌های عمومی پرندگان و جانوران و نیز هم‌آوایی بیشتر بخش نخست در دو واژۀ فارسی و انگلیسی، در اولویت قرار گرفت و برگزیده شد. نیاز به یادآوری است که این نام مشترک، برای سردۀ Eudice و دیگر گونه‌های آن نیز به کار خواهد رفت.

 

بر همین اساس، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران، نام ویرایش‌یافتۀ این گونه به شکل زیر خواهد بود:

 

سیمین‌نوک (سهرۀ ریز) هندی

Eudice malabarica

Indian Silverbill

-----

ویرایش نام زنبورخوار گلوخرمایی (ایرانی)

Changing name of Blue-cheeked (Persian) Bee-eater

 

در نام علمی گونه زنبورخوار گلوخرمایی، از  نام کهن ایران یعنی پرشیا Merops persicus استفاده شده است. همچنین در منابع گوناگون و حتی در برخی از فهرست‌های پرندگان جهان، در نام انگلیسی این گونه Persian Bee-eater به کار می‌رود.

بر پایه نظرسنجی اعضای کارگروه نامگذاری گونه ها، با رای اکثریت قاطع اعضا، در نام فارسی این گونه نام ایرانی بر نام گلوخرمایی اولویت پیدا می‌کند. بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران، با اولویت نام "ایرانی" بر "گلوخرمایی"، نام این گونه به شکل زیر خواهد بود. همچنین در نام انگلیسی نیز، واژه Persian اولویت پیدا می‌کند.

 

زنبورخوار ایرانی (گلوخرمایی)

Merops persicus

Persian (Blue-cheeked) Bee-eater

-----

پذیرش نام انگلیسی زاغ بور ایرانی

Acceptance of English name of Iranian Ground Jay

 

به آگاهی می رساند که در فهرست‌های پیشین آی.او.سی برای  گونه زاغ بور ایرانی، تا پایان سال 2021 نام انگلیسی Pleske’s Ground Jay برای گونۀ Podoces pleskei به کار می‌رفت.

در تازه‌ترین ویرایش از فهرست پرندگان جهان در آی.اوسی، در نسخه 12.1 (ژانویه 2022)، نام انگلیسی Iranian Ground Jay برای این گونه پذیرفته شد. نیاز به یادآوری است که این نام ابتدا توسط آی.یوسی.ان و سپس در فهرست پرندگان کلمنتس (ایبرد) به کار رفته بود.

در تازه‌ترین نسخه از فهرست پرندگان جهان در آی.اوسی (نسخۀ 12.1)، برای همه گونه‌های زاغ بور جهان، نسبت‌نام (Eponym) با جای‌نام (Toponym) آنها جایگزین شد. یعنی در نام انگلیسی آنها، نام دامنه پراکنش آنها پذیرفته شد. بنابر این، نام کامل کنونی این گونه به شکل زیر خواهد بود.

 

Iranian Ground Jay

Podoces pleskei

زاغ بور ایرانی

-----

 

ویرایش نام فارسی سارگپه جنگلی معمولی

Persian name of European Honey Buzzard

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، European Honey Buzzard با نام علمی Pernis apivorus است که تاکنون نام فارسی رایج آن " سارگپه جنگلی معمولی " بود.

با توجه به اهمیت کاربرد برخی واژه‌ها برای موضوع حفاظت و ایجاد پندار اشتباه ناشی از کاربرد واژۀ معمولی در ذهن مخاطبان، واژۀ معمولی در نام فارسی این گونه در هماهنگی با نام انگلیسی، با واژۀ "اروپایی" جایگزین شد.

بنابر این، با توجه به افزودن نام دوم برای این گروه از پرندگان، ازین پس نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد آمد.

 

سارگپۀ جنگلی (سارگپۀ عسل‌خوار) اروپایی

European Honey Buzzard

Pernis apivorus

****

افزودن نام دوم به سارگپه های جنگلی

Persian name of Honey Buzzards

 

تاکنون دو گونه از پرندگان ایران، با نام "سارگپه جنگلی" نامیده می‌شدند، در حالی که در نام انگلیسی آنها به دلیل بیان نوع رفتار تغذیه این گونه این گونه‌ها، واژۀ "Honey Buzzard" به  کار رفته است. در عین حال، ما در پرندگان جهان گونه دیگری به نام Forest buzzard با نام علمی Buteo trizonatus هم داریم.

بنابر این، برای هماهنگی بیشتر با فهرست‌های پرندگان جهان و کاهش تعارض‌های نامی با یکدیگر، برای دو گونه از Honey buzzard در نام فارسی آنها نیاز به نام جایگزین بود. برای نام جایگزین، دو واژۀ "عسلی" و "عسل‌خوار" پیشنهاد شدند که گزینش هر یک از این دو دارای دلایل خاص خود بود.

در نهایت پس از گردآوری 14 رای، 7 رای به گزینه "عسل‌خوار" و 5 رای به گزینه "عسلی" رای دادند و در پایان، برای ایجاد یک روند تدریجی، نام عسل‌خوار به عنوان نام دوم این دو گونه برگزیده شد.

بنابر این، به نظر می رسد که به منظور حفظ عادت گذشته (نام سارگپۀ جنگلی) در میان پرنده نگران ارجمند و نیز آشنایی بیشتر همگان با نام درست‌تر این گونه، از این پس، نام فارسی این دو گونه به شکل زیر به کار می‌روند:

 

"سارگپۀ جنگلی (سارگپۀ عسل‌خوار) معمولی"

"سارگپۀ جنگلی (سارگپۀ عسل‌خوار) تاجدار"

-----

تغییر آرایه شناسی چکچک گوش سیاه در ایران

Taxonomic change of Black-eared Wheatear in Iran

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، چکچک گوش‌سیاه (Oenanthe hispanica) بود که البته تنها زیرگونه O. h. melanoleuca آن در ایران به ثبت رسیده بود. این گونه به تازگی به دو گونه تقسیم شده است (Aliabadian et al. 2012; Schweizer et al. 2019; Jirle for Swedish Taxonomic Committee) و این تغییر توسط دو فهرست بزرگ جهانی پرندگان پذیرفته شده است (Clements et al., 2021; Gill et al., 2021 ).

 

چکچک گوش‌سیاه غربی

Western Black-eared Wheatear

Oenanthe hispanica

 

چکچک گوش‌سیاه شرقی

Eastern Black-eared Wheatear

Oenanthe melanoleuca

 

بنابر این، بر اساس مدارک و مستندهای موجود، ازین پس نام گونه موجود در ایران به  شکل زیر نوشته شده و در فهرست‌های پرندگان ایران و استانها نیز به همین شکل خواهد آمد:

 

چکچک گوش‌سیاه شرقی

Eastern Black-eared Wheatear

Oenanthe melanoleuca

 

References

 

Aliabadian M., Kaboli M., Förschler M.I., Nijman V., Chamani A., Tillier A., Prodon R., Pasquet E., Ericson P.G.P. & Zuccon D. 2012. Convergent evolution of morphological and ecological traits in the open-habitat chat complex (Aves, Muscicapidae: Saxicolinae). Molecular phylogenetics and evolution, (65):1, Pages 35-45.

Erratum: 10.1016/j.ympev.2012.05.011

 

Clements, J. F., et al. 2021. The eBird/Clements checklist of birds of the world: v2021.

 

Gill, F, D Donsker, and P Rasmussen (Eds). 2021. IOC World Bird List (v 11.2). Doi 10.14344/IOC.ML.11.2.  http://www.worldbirdnames.org/

 

Schweizer M, V Warmuth, N Alaei Kakhki, M Aliabadian, M Förschler, H Shirihai, A Suh & R Burri. 2019. Parallel plumage colour evolution and introgressive hybridization in wheatears. Journal of Evolutionary Biology 32: 100–110.

 

 

-----